Dünya'nın her yerindeki HIV alanında çalışan tüm kurumlar ve kişiler gibi, #kanıttemelliaktivizm ile #hivbilgisi sağlayıcılığı yapan Kırmızı Kurdele İstanbul’un da sıklıkla cevapladığı soruların önemli bir kısmı HIV bulaşı riskleri ve olasılıkları hakkında. Çünkü bu konuda farklı yerlerde farklı bilgiler var ve bunlar gerçekten de kafa karıştırıcı.
Düzenli olarak güncellenen "Sıkça sorulan HIV soruları" bölümüzde de göreceğiniz gibi bu konuda epeyce soru cevaplıyoruz.
Peki bu konudaki çalışmalar neler söylüyor?
Ve bu çalışmalarda belirtilen sayıları nasıl yorumlamalıyız?
Türkiye'nin #hivbilgisi sağlayıcısı ve kaynağı #kirmizikurdeleistanbul olarak bu önemli konuda alanda çalışan herkese ve tüm meraklılarına kaynak olabilecek bir #hivbilgisi yazısı hazırladık.
Birkaç dakika zaman ayırıp dikkatli okunduğunda, kafa karışıklıklarının tamamen biteceğine inanıyoruz.
İyi okumalar.
www.kirmizikurdele.org
#hivbilgisi sağlayıcısı ve kaynağı
#hivhakkindahersey
(Güvenilir #hivbilgisi sağlayıcısı ve kaynağı www.kirmizikurdele.org ve @redribbontr sosyal medya hesaplarındaki #hivbilgisi içerikleri ve tüm içerikler kaynak göstermek şartıyla herkesin paylaşımına açıktır. Paylaşımlarınızda web-sitemizi kaynak göstermenizi/mention/etiket vb. yapmanızı rica ederiz. Bunlar dışında özel olarak izin sormanıza gerek yoktur.)
Yayına hazırlayan: Arda Karapınar, Tedavi aktivisti, Topluluk yazarı
Güncelleme tarihi: Aralık 18, 2022, Yayın tarihi: Şubat 19, 2019
Farklı bilimsel referanslara dayanan ve aşağıda tamamını paylaştığım kaynakçadan derlenen bu #hivbilgisi yazısında, risk oranlarının hangi yöntemlerle nasıl oluşturulduğu, yorumlandığı ve neden risk olarak tanımlandıkları üzerinde durdum ve kafa karışıklıklarını ortadan kaldırmayı hedefleyen bir kaynak hazırlamayı denedim.
Konuya ilgi duyan ve güvenilir bilgiye ihtiyacı olan herkes için yararlı olmasını dilerim. Arda Karapınar
-HIV bulaşı riskleri ve olasılıkları hakkında güvenilir veri üretmenin zorlukları
Doğrusunu isterseniz HIV hakkında araştırmalar yapan bilim insanları için HIV risklerini ve bulaşma olasılık oranlarını hesaplamak sanıldığı kadar kolay ve çalışılmak istenen bir iş değil.
Çünkü gerçeğe en yakın sonuçlara ulaşabilmek için, birinin HIV negatif diğerinin HIV pozitif olduğu binlerce çiftin (sero-different, sero-farklı) düzenli olarak gözlemlenmesi ve olası bir HIV bulaşı olup olmadığının kontrolünün defalarca tekrarı gerekir.
Ve kolayca tahmin edebileceğiniz üzere bu süreç hem uzun, hem meşakkatli, hem de yüksek düzeyde dikkat gerektiren bir süreç. Çünkü çalışmalara katılan bireylerden elde edilen verilerin güvenilir nitelikte bilimsel veri sayılabilmesi için, farklı sorgulama ve takip yöntemleri bir arada kullanılmakta ve aynı zamanda da meta analiz adı verilen karşılaştırma analizleri yapılmakta.
Son birkaç yılda yapılan ve HIV pozitif eşten HIV negatif eşe farklı cinsel ilişki yolları ile HIV bulaşışının gerçekleşip gerçekleşmediğini ortaya çıkarmayı hedefleyen HPTN-052, PARTNER-1, PARTNER-2 ve Opposites Attract gibi başarılı araştırmalarda kullanılan yöntemler, cinsel yolla HIV bulaşışının olup olmadığını hesaplama süreçlerinin ne kadar meşakkatli olduğunu bir kez daha gösterdi.
PARTNER-1, PARTNER-2 ve Opposites Attract çalışmaları ile ilgili #hivbilgisi yazılarımızı #hivbilgisi blogumuzda okumak için buraya tıklayın.
-Farklı kaynaklardaki HIV risk oranları neden farklı?
Kimi meta analiz çalışmalarının sonuçlarına göre bazı cinsel ilişki biçimleri diğerlerine göre daha yüksek HIV bulaşısı ihtimali taşır.
Aşağıdaki başlıklar, yüksek gelir düzeyindeki ülkeler baz alınarak yapılmış meta analiz çalışmalarına göre düzenlenmiş. Meta analiz çalışmalarının yapılmasının mümkün olmadığı bölgeler için ise bireysel bazda yapılmış çalışmalardan çıkan sayısal sonuçlar dikkate alınmış.
-Kondomsuz anal seksteki HIV bulaşma riski
2010’da yayınlanan ve anal yolla kondomsuz cinsel ilişkideki HIV bulaşısı ihtimalleri üzerine çalışılmış bir meta analize göre1, alıcı (pasif) konumdaki kondomsuz anal yolla cinsel ilişkideki risk oranı %1.4. Bu oran, alıcı (pasif) eşin kadın ya da erkek olmasından bağımsız bir oran.
Verici (aktif) konumdaki kondomsuz anal ilişkideki bulaş olasılığı oranlarına yönelik yapılmış bir meta analiz çalışması yok. Ancak ilki 1999’da yayınlanmış olan birey bazlı çalışma2 verici (aktif) konumdaki kondomsuz anal yolla ilişkinin bulaş olasılığını %0.06 yani 10.000’de 6 olarak hesaplamış.
Aynı konu başlığında yapılan ve sonucu 2010’da yayınlanan başka bir bireysel çalışmadaki bulaş olasılığını ise sünnet olmuş erkekler için %0.11 ve sünnet olmamış erkekler için %0.62 olarak açıklanmış3.
-Kondomsuz vajinal seksteki HIV bulaşma riski
10 ayrı araştırmadan oluşan ve vajinal yolla cinsel ilişkideki HIV bulaşma ihtimallerini konu alan başka bir çalışma sonucu ise 2009’da yayınlanmış4. Çalışmanın sonucuna göre alıcı (pasif) konumdaki kondomsuz vajinal (penisin vajinaya girmesi) yolla cinsel ilişkideki HIV bulaşısı riski %0.08 olarak karşımıza çıkıyor. Yani 10.000’de 6. Bu da ortalama olarak 1250 ilişkide 1 bulaşı gibi yorumlanabilir. Fakat bu 1. ilişkide olabileceği gibi 1000. ilişkide de olabilir. Bu önemli bir detay.
Verici (acıktif) konumdaki kondomsuz vajinal (penisin vajinaya sokulması) yolla cinsel ilişkideki HIV bulaşma ihtimalleri oranını inceleyen başka bir meta analiz çalışmasında ise risk oranı %0.04 olarak belirtilmiş. Yani 10.000’de 4 (2500 ilişkide 1) bulaşı olarak belirtilmiş4.
-Kondomsuz oral seksteki HIV bulaşma riski
2008 yılında yayınlanan ve yapılmış çalışmaların bir özeti/ uzman görüşü niteliğinde olan inceleme sonucuna göre, vajinal veya penil oral cinsel ilişkideki HIV bulaşısı ihtimali “düşük/sıfıra yakın” olarak nitelendirilmiş5.
İnceleme metninde, lezbiyen sero-farklı ve heteroseksüel sero-farklı çiftler ve eşcinsel erkeklerin oluşturduğu gözlem gruplarından alınan bilgiler ve gözlemler ışığında herhangi bir HIV bulaşısı tespit edilemediği belirtilmiştir.
Bununla birlikte, incelemeye konu olan çalışmalardaki kişi sayısının yetersizliği ve gözlem süresinin kısalığından bahsedilerek, oral yolla cinsel ilişki sebebiyle oluşabilecek olası bir HIV bulaşısının hesaplanmasının çok güç olduğu da vurgulanmıştır.
-Sayıları yorumlamak
Bazı bireyler bu sayıları baz alarak kendileri için olası bir HIV riskinin söz konusu olmadığını düşünebilirler. Ancak bu oranları belirtirken aynı zamanda da onları doğru yorumlamak ve topluma doğru aktarmak da hayati önem taşıyor. Her ne kadar kişi, bu oranlara istinaden kendisini riskli davranışlarda bulunan biri olarak görmese de, bu riskin sıfır olduğunu anlamına gelmez. Riski sıfırlamanın tek yolu gerekli tedbirleri almaktır.
-HIV tek temasta bulaşabilir mi?
Şu faktörün altını mutlaka çizmek gerekiyor: risk oranlarından bağımsız bir gerçek olarak, sadece bir kez kondomsuz ilişkiye giren bir birey HIV’le enfekte olabileceği gibi, defalarca kondomsuz cinsel ilişkiye girmiş bir birey HIV ile enfekte olmayabilir de…
Yüzdesel olarak paylaşılan oranlar, o oran kadar cinsel ilişkiye girmeniz halinde HIV bulaşır demek değildir. Bu sayılar, birçok birey üzerinde yapılmış olan inceleme ve kayıt sonuçlarına göre, gözlem grupları baz alınarak hesaplanmış olasılık oranlarıdır.
Yani HIV sadece tek bir kondomsuz temasta bulaşabileceği gibi üst üste tekrar eden birçok temastan sonra bulaşmamış olabilir.
-Bulaşı ihtimallerini arttıran biyolojik etkenler
Bireylerin HIV bulaşısına maruz kalma şekillerinin ve risk yatkınlıklarının farklı olduğu, BİLİMSEL bir gerçektir. Yani HIV her insana, aynı yöntem, koşul ve süreçlerle bulaşmaz.
Konu hakkında yapılan araştırmalar olası HIV bulaşına neden olabilecek eylemlerdeki risk oranlarını arttıran veya azaltan çeşitli etkenlerin olduğunu gösteriyor. Bu etkenler arasında;
*bireyin başka bir cinsel yolla bulaşabilen enfeksiyon (CYBE) öyküsünün bulunması,
*yüksek viral yük (tedavi altında olmayan HIV pozitif birey),
*erkeğin sünnetsiz olması,
*kadının menstural dönemde olması ya da farklı sebeplerde vajinal kanalda kanamaya neden olan bir hastalığın/travmanın bulunması,
*cinsel ilişkide tahriş edici sertlikte davranmak,
*uzun süren ve tahrişe neden olan cinsel ilişkide bulunmak,
*anal cinsel ilişki öncesinde yapılan enema (anal temizlik) sırasında tahrişe neden olmak,
*diş eti kanaması ya da diş etinde kanamaya neden olacak diğer enfeksiyonların varlığı
gibi birçok detaylı başlık var.
Bu sebeple uzmanlar her HIV bulaşısını kendine özgü bir hikâye olarak değerlendirmek gerektiği söylerler
Ancak yukarıda ‘birçok detaylı başlık’ olarak bahsedilen tüm bu etkenler mutlaka HIV bulaşmasına sebep olurlar denilemez. Çünkü bu etkenleri, bireylerin yaşam kaliteleri ve alışkanlıkları ile birlikte değerlendirmek gerekir. Bu etkenler bulaşıyı tek başlarına oluşturma kapasitesine sahip değillerdir.
Yukarıda bahsettiğimiz etkenlerin HIV bulaşısı riskini yükseltmelerine örnek vermemiz gerekirse: Araştırma sonuçlarına göre, vajinada gelişen bir bakteriyel enfeksiyon olan bakteriyel vajinosis gibi vajinal CYBE’ler, HIV bulaşısı riskini 8 kat arttırmaktadır6,7,8. Yani CYBE’si olan bir HIV negatif kadın, alıcı (pasif) konumda kondomsuz vajinal cinsel ilişki yolu ile %1 gibi bir oranla HIV bulaşısı riski altındadır.
Ya da HIV pozitif olduğunu bilmeyen ve viral yükü yüksek olan bir bireydeki diş eti kanaması veya ağız içindeki kanamalı başka bir yara durumunda, eğer kişinin partnerinin ağız içinde de benzeri bir kanamalı yara durumu söz konusu ise olası bir bulaştan bahsetmek teorik olarak mümkündür.
Aynı zamanda, araştırma sonuçlarına göre viral yükteki her 10 kat artışın, HIV taşıyan bireyin virüsü bulaştırabilme olasılığını 2 ile 3 kat arttırdığını da anlıyoruz9,10. Bu noktada Belirlenemeyen eşittir Bulaştırmayan'ın hayati önemi bir kez daha ortaya çıkıyor.
Hatta araştırmacılar, HIV bulaşısının gerçekleşmesinden sonraki ilk birkaç haftayı tanımlayan akut HIV enfeksiyonu döneminde oluşan viral yükteki yükselme hızının, HIV bulaştırma riskini 26 kat arttırdığını da belirtiyorlar11,12. Bununla birlikte, akut HIV enfeksiyonu döneminde olan bir bireyle girilen kondomsuz her türlü cinsel ilişkideki HIV bulaş riski %2’lere kadar yükselmekte, hatta alıcı (pasif) olarak girilen korunmasız vajinal ilişkideki risk %20’ler seviyesine çıkmaktadır. Bu noktada da her riskli temastan sonra HIV testi yaptırmanın önemi ortaya çıkıyor.
Bu sebeple, herkesin düzenli HIV testi ile HIV statülerini bilmeleri, olası bir enfeksiyonun tespiti ve tedavi altına alınarak yeni bulaşıların engellenmesi açısından yüksek düzeyde önem taşır.
-Kondom kullanmak ya da kullanmamak. Tüm mesele bu mu?
Her ne kadar oranlar göz önüne alarak tek bir seferde HIV bulaşısı olasılığının düşük olduğu düşünülse de, yukarıda da bahsettiğimiz gibi bu kişiden kişiye değişebilen ve olasılıkları da kişisel detaylara bağlı bir durumdur.
Yani “bana bir şey olmaz” ya da ‘’bir kereden bir şey olmaz’’ vb. ifadeler hiç kimseyi HIV ya da cinsel yolla bulaşabilen enfeksiyonlardan koruyacak bir yaklaşım olmayacaktır.
Cinsel ilişkilerde kondom kullanmaya ya da kullanmamaya ilişkin karar, partnerler arasında birlikte alınması gereken ve sonuçların doğuracağı sorumluluklar sadece bu konuşmayı birlikte yapan bireyleri bağlayan özgür bir karar olmalıdır. Kondom kullanmama kararı birlikte alındıysa hiç kimse hiç kimseyi kondom kullanmamakla suçlayamaz. Kırmızı Kurdele İstanbul herkesin her cinsel ilişkide kondom kullanmasını önermektedir.
Dolayısıyla, eğer kondom kullanmadan cinsel ilişki yaşamayı tercih ediyorsanız ve HIV dahil cinsel yolla bulaşabilen enfeksiyon testlerini düzenli olarak yaptırmıyorsanız, hem kendinizi hem de cinsel partnerlerinizi HIV dahil tüm CYBE’ler açısından risklere maruz bıraktığınızı bilmeniz önemlidir.
Bu sebeple başta *kondom kullanımı olmak üzere, *PrEP, düzenli aralıklarla test yaptırmak gibi tedbir araçları yoluyla, kendi genel sağlığınızı korumak ve partnerlerinizin sağlıklı yaşamak hakkına saygı göstermek, üzerinde daima titizlikle durulması gereken evrensel bir öneridir.
(*Bkz: kirmizikurdele.org/kondom) (*Bkz: kirmizikurdele.org/prep)
Eğer kondom kullanılmayan hangi cinsel ilişki yolunun ne kadar bulaş riski içerdiğini bilir, risk olgusunu ve riskleri inkâr etmez, bu bilgileri önemser, paylaşır ve olumlu davranış değişikliği oluşturmayı başarabilirsek, yeni enfeksiyonları önlememiz de o kadar mümkün olacağı gibi, her bireyin özgür iradesiyle istediği cinsel deneyimlere yönelerek hem cinselliklerini özgürce yaşamalarını hem de bunu yaparken kendilerini, önlenebilir tüm risklere karşı korumalarına da destek olmuş oluruz.
www.kirmizikurdele.org #hivbilgisi sağlayıcısı ve kaynağı #hivhakkindahersey
Kaynakça
· 1.Baggaley RF, White RG, Boily M-C. HIV transmission risk through anal intercourse: systematic review, meta-analysis and implications for HIV prevention. International Journal of Epidemiology. 2010 Aug;39(4):1048–63.
· 2.Vittinghoff E, Douglas J, Judson F et al. Per-contact risk of human immunodeficiency virus transmission between male sexual partners. American Journal of Epidemiology. 1999 Aug 1;150(3):306–11.
· 3.Jin F, Jansson J, Law M et al. Per-contact probability of HIV transmission in homosexual men in Sydney in the era of HAART. AIDS. 2010 Mar 27;24(6):907–13.
· 4.a. b. Boily M-C, Baggaley RF, Wang L et al. Heterosexual risk of HIV-1 infection per sexual act: systematic review and meta-analysis of observational studies. Lancet Infectious Diseases. 2009 Feb;9(2):118–29.
· 5.Baggaley RF, White RG, Boily M-C. Systematic review of orogenital HIV-1 transmission probabilities. International Journal of Epidemiology. 2008 Dec;37(6):1255–65.
· 6.Ward H, Rönn M. Contribution of sexually transmitted infections to the sexual transmission of HIV. Current Opinion in HIV and AIDS. 2010 Jul;5(4):305–10.
· 7.Atashili J, Poole C, Ndumbe PM et al. Bacterial vaginosis and HIV acquisition: a meta-analysis of published studies. AIDS. 2008 Jul 31;22(12):1493–501.
· 8.Cohen CR, Lingappa JR, Baeten JM et al. Bacterial vaginosis associated with increased risk of female-to-male HIV-1 transmission: a prospective cohort analysis among African couples. PLoS Medicine. 2012 Jun;9(6):e1001251.
· 9.Wawer MJ, Gray RH, Sewankambo NK et al. Rates of HIV-1 transmission per coital act, by stage of HIV-1 infection, in Rakai, Uganda. Journal of Infectious Diseases. 2005 May 1;191(9):1403–9.
· 10.Baeten JM, Kahle E, Lingappa JR et al. Genital HIV-1 RNA predicts risk of heterosexual HIV-1 transmission. Science Translational Medicine. 2011 Apr 6;3(77):77ra29.
· 11.Wawer MJ, Gray RH, Sewankambo NK et al. Rates of HIV-1 transmission per coital act, by stage of HIV-1 infection, in Rakai, Uganda. Journal of Infectious Diseases. 2005 May 1;191(9):1403–9.
· 12.Hollingsworth TD, Anderson RM, Fraser C. HIV-1 transmission, by stage of infection. Journal of Infectious Diseases. 2008 Sep 1;198(5):687–93.